Jupiter, de vijfde planeet.
Tekst: Arie Nouwen (2013)
Algemene informatie:
Tijdens uw planetenwandeling door het Alblasserbos staat u nu bij het beeld met het thema Jupiter. U heeft vanaf de start van de wandeling (de Zon) nu hemelsbreed 695 meter gewandeld. Dit komt overeen met 778 miljoen kilometer, want dat is de werkelijke afstand tussen Jupiter en de Zon. Jupiter is qua afstand de vijfde planeet vanaf de Zon.
Lees verder
De afstanden tussen de planeten onderling, maar ook die tot de Zon worden nu steeds groter. Het volgende beeld in de wandeling is van de planeet Saturnus. Het staat maar liefst 555 meter verder op de route.
Astronomische eigenschappen:Jupiter is de grootste planeet van ons zonnestelsel. Het is een gasplaneet, die qua massa 2,5 keer zo groot is als alle andere planeten bij elkaar.
Lees verder
Omdat deze reuzenplaneet voornamelijk uit gas bestaat is zijn dichtheid niet zo groot als die van de Aarde, die een vaste of ‘terrestrische’ planeet is. Jupiter beschikt niet over een vast oppervlak. Jupiter kennen we vooral van zijn bandenpatronen, waarin door een telescoop bekeken, steeds wisselende structuren van bruine, rode en witte wolken te zien zijn. Tot die bandenpatronen behoort ook de beroemde Grote Rode Vlek, een al eeuwen voortdurende storm op Jupiter. (zie foto) Jupiter heeft een rotsachtige kern van nikkel (8%) en ijzer (90%) met een diameter van 14.000 km en een temperatuur van 25.000 Kelvin. Daaromheen is een ongeveer 40.000 km dikke laag van metallisch waterstof (90%) en helium (10%). Daarbuiten is weer een laag van vloeibaar moleculair waterstof die een dikte van 20.000 km heeft waarbij naar binnen toe de temperatuur en druk toenemen. Het volume van Jupiter is ongeveer 1321 keer dat van de Aarde en toch is de planeet ‘maar’ 318 keer zo zwaar. Behalve waterstof en helium komen in lagere concentraties ook methaan, ethaan en koolstofdioxide voor. De temperatuur aan het oppervlak van Jupiter is ongeveer 152 K (-121 °C).
ZichtbaarheidJupiter is al sinds de oudheid bekend – het was vroeger met Mercurius, Venus, Mars en Saturnus één van de vijf dwaalsterren – en ziet er uit als een opvallend heldere ster.
Lees verder
Als Jupiter vanaf de Aarde gezien niet te dicht bij de zon staat is hij gemakkelijk zichtbaar aan de hemel. De vier grootste manen van Jupiter zijn goed zichtbaar met een verrekijker of een kleine telescoop en kunnen op een rijtje bij Jupiter worden gezien, mits ze niet voor of achter de planeet staan. Soms trekt de schaduw van één van deze maantjes over het oppervlak van Jupiter (zie foto). De baan van Jupiter ligt buiten de baan van de Aarde. Daarom noemen we het een buitenplaneet. Dit betekent dat de planeet soms de gehele nacht kan worden waargenomen. Als Jupiter vanaf de Aarde gezien recht tegenover de zon staat komt hij aan de oostelijke hemel op, als de zon in het westen ondergaat, en gaat hij in het westen onder als de zon in het oosten opkomt. We noemen dat de oppositie van een planeet. Als Jupiter vanaf de Aarde gezien in de buurt van de zon staat of zich zelfs achter de zon bevindt spreken we van een conjunctie. Op dat moment is hij niet zichtbaar voor ons.
Baan en rotatie van de planeet om haar as:Jupiter doet er 11,8 jaar over om één maal rond de zon te draaien. Zo lang duurt dus één Jupiter-jaar. Ondanks zijn enorme afmeting draait Jupiter zeer snel om zijn as: namelijk in slechts 9,84 uur.
Lees verder
In telescopen is deze rotatie goed zichtbaar, doordat de wolkenbanden na korte tijd al verschoven zijn. Jupiter wordt vanwege zijn omvang en massa ook wel de stofzuiger van het zonnestelsel genoemd: door zijn sterke zwaartekracht trekt hij kometen en planetoïden aan, die dan inslaan op de planeet en verdwijnen in het gasvormige inwendige. Bekend is de inslag van de komeet Shoemaker-Levy 9, die in 1994 in fragmenten uiteenviel, welke tussen 16 en 22 juli 1994 insloegen, hetgeen vanaf de Aarde zichtbaar was als donkere vlekken in de atmosfeer van Jupiter. In dezelfde baan als Jupiter draaien vele grotere en kleinere rotsblokken rond in een baan om de Zon. Door zijn massa stabiliseert Jupiter de planetoïdengordel tussen Mars en Jupiter. De zwaartekracht die Jupiter uitoefent op de planetoïdengordel zorgt er voor dat uit deze grote massa aan rotsblokken en kometen geen planeet is ontstaan. Zonder Jupiter zou gemiddeld iedere 100.000 jaar een planetoïde uit de planetoïdengordel de Aarde treffen en hierdoor zou het leven op Aarde ernstig belemmerd, zo niet onmogelijk worden.
Ruimtevaart:Jupiter is bezocht door talloze ruimtesondes. De volgende zes sondes zijn langs de planeet gevlogen en hebben daar waarnemingen gedaan.
Lees verder
Pioneer 10 en 11, Voyager 1 en 2, Cassini-Huygens en New Horizons, allen van de NASA, behalve Cassini-Huygens, waaraan ook de Europese ruimtevaartorganisatie ESA meewerkt. De Galileo sonde van de NASA draaide tussen 1995 en 2003 om Jupiter en deed daar talloze waarnemingen, waarna de sonde met opzet de atmosfeer van Jupiter in werd gestuurd en vernietigd werd. Het onderzoek van de ruimtesondes heeft veel informatie opgeleverd over de wolkenpatronen in de bovenste atmosfeer van Jupiter. De vele stormen in de atmosfeer – waaronder de al eeuwen durende storm van de Grote Rode Vlek – worden vermoedelijk veroorzaakt door de hoge temperatuur in de kern van de planeet en de snelle rotatie. Dankzij de foto’s die Voyager 1 van de maan Io nam, weten we dat deze maan vele actieve vulkanen bevat, die zwavel en mogelijk ook zwaveldioxide uitstoten.
De onbemande ruimtesonde JUNO werd op 5 augustus 2011 gelanceerd en zal na een reis van zo’n vijf jaar op 4 juli 2016 in een polaire satellietbaan rond de planeet Jupiter terechtkomen. Van daaruit zal Juno onderzoek doen naar het zwaartekrachtsveld, het magnetisch veld en de magnetosfeer van de planeet. Ook zullen de kern van Jupiter, de verdeling van de massa door de planeet, de samenstelling van de gassen en de windbewegingen onderzocht worden. Mogelijk biedt dit een beter inzicht in het ontstaan van de planeet.
De manen en ringen van de planeet:De onbemande ruimtesonde JUNO werd op 5 augustus 2011 gelanceerd en zal na een reis van zo’n vijf jaar op 4 juli 2016 in een polaire satellietbaan rond de planeet Jupiter terechtkomen. Van daaruit zal Juno onderzoek doen naar het zwaartekrachtsveld, het magnetisch veld en de magnetosfeer van de planeet. Ook zullen de kern van Jupiter, de verdeling van de massa door de planeet, de samenstelling van de gassen en de windbewegingen onderzocht worden. Mogelijk biedt dit een beter inzicht in het ontstaan van de planeet.
Jupiter heeft minstens 63 manen. 47 hiervan hebben een diameter kleiner dan 10 km en zijn pas na 1975 ontdekt.
Lees verder
De vier grootste manen van Jupiter werden door Galileo Galileï in 1610 met een telescoop ontdekt en ze worden ook wel de Galileïsche manen genoemd. Het zijn Io, Ganymedes, Europa en Callisto. Met een verrekijker of kleine telescoop zijn deze vier manen in hun eeuwigdurende dans rond Jupiter al te zien. De schaduwen van de manen en de wolkenbanden op het oppervlak van Jupiter kunnen met een kleine telescoop gezien worden. Op het oppervlak van het Jupitermaantje Io is enige jaren terug een uitbarsting van een vulkaan waargenomen. Onderzoek heeft aangetoond dat de Jupitermaan Europa onder de bevroren buitenkorst waarschijnlijk voor een groot gedeelte uit vloeibare oceanen bestaat. Evenals de planeet Saturnus, bezit Jupiter een aantal ringen van stof- en ijsdeeltjes, maar deze ringen zijn veel ijler en dunner dan de ringen van Saturnus en ze zijn vanaf de Aarde niet waarneembaar. br/>
Mythologie:De planeten in ons zonnestelsel zijn vernoemd naar Romeinse en Griekse goden. Jupiter is vernoemd naar de Romeinse oppergod Jupiter, god van de hemel en het onweer.
Lees verder
Jupiter is de zoon van Rhea en Saturnus, en de jongste broer van Ceres, Vesta, Pluto, Neptunus en Juno. Jupiter trouwde met Juno, maar hij had talloze minnaressen, zowel lagere natuurgodinnen als menselijke vrouwen, bij wie hij vele halfgoden verwekte. Uiterlijke kenmerken:: .
De kunstenares en het beeld:Beeldend kunstenaar Mieke de Waal: Jupiter gold bij de oude Grieken als de oppergod (de Romeinen noemden hem Zeus). In ons zonnestelsel is hij de grootste van de planeten en heeft hij een enorme aantrekkingskracht op alles wat in zijn buurt komt.
Lees verder
Jupiter wordt daarom ook wel een kometenzuiger genoemd. Mijn beeld van Jupiter toont een gespierde mansfiguur, die zijn ware gezicht verschuilt achter de planeet. Zoals je aan de gestreepte planeet niet ziet dat hij in zijn binnenste de brokken uit zijn omgeving verzamelt, zo laat ook de oppergod je maar af en toe zien hoe sterk hij is. Op de borst van Jupiter zie je een schicht; de oppergod stond ook bekend als de baas van de donder en bliksem. Mieke de Waal maakte naam met haar zwevende beschilderde soft sculptures. In maat variëren ze van piepkleine jurkjes tot meer dan manshoge kimono’s; vormen die symbool staan voor ‘de mens’. Deze zachte beelden werden onder meer opgenomen in de collecties van AMC Amsterdam, Gasunie Groningen, Gezondheidsraad Den Haag, en daarnaast ook in huiskamers van particulieren. De meeste werken ontstonden als vrij werk, sommige in opdracht. Mieke de Waal’s eerste ‘harde’ beeld – De Golf, net als de planetenbeelden gemaakt uit Cortenstaal – staat hier vlakbij: op het Gasunieterrein bij Wijngaarden. Meer informatie: www.miekedewaal.com .