Saturnus, de zesde planeet.
Tekst: Arie Nouwen (2013)Saturnus
Tijdens uw planetenwandeling door het Alblasserbos, bent u nu gearriveerd bij het beeld met als thema Saturnus. U heeft vanaf de start van de wandeling (de Zon) ongeveer 1240 meter gewandeld. De werkelijke afstand van de Zon tot Saturnus is in ongeveer 1,426 miljard kilometer. Saturnus is vanaf de Zon gerekend de zesde planeet van ons zonnestelsel. Lees verder
Het volgende beeld in de wandeling is de planeet Uranus en dat beeld staat ongeveer 1200 meter verder op de route.
Algemene informatie:
Saturnus is na Jupiter de grootste planeet van ons zonnestelsel. Het is net als Jupiter, Uranus en Neptunus een gasplaneet, zonder vast oppervlak.
Lees verder
Saturnus kennen we vooral van zijn ringen, die al in een kleine telescoop zichtbaar zijn en die voor het eerst opgemerkt werden door Galileo Galileï in 1610. Die kon niet zien dat het om ringen gaat, dat werd door onze landgenoot Christiaan Huygens in 1655 ontdekt.
De samenstelling van Saturnus lijkt veel op die van Jupiter. In het centrum bevindt zich een rotsachtige kern, daaromheen een mantel van vloeibaar metallisch waterstof, gevolgd door een laag van moleculair waterstof. De temperatuur in de kern bedraagt 12 .000 Kelvin. De gemiddelde dichtheid van Saturnus is erg laag: deze bedraagt slechts 0,687 kg/. Als enige planeet in ons zonnestelsel is dit kleiner dan de dichtheid van water. Als je een bak met water zou hebben waar Saturnus in zou passen, zou de planeet blijven drijven. De atmosfeer van Saturnus bestaat voor meer dan 93% uit waterstofgas en voor iets meer dan 5% uit helium. Op Saturnus waaien harde stormen, nabij de evenaar bereiken ze in de bovenlagen van de atmosfeer snelheden tot 500 m/s. Op de noordpool bevindt zich de Hexagoon van Saturnus, een zeshoekig wolkenpatroon met in het centrum een harde storm. (zie afbeelding)
Zichtbaarheid: Saturnus is een buitenplaneet, dat wil zeggen dat hij zich buiten de baan van de aarde bevindt. Hij is al sinds de oudheid bekend – het was vroeger met Mercurius, Venus, Mars en Jupiter één van de vijf dwaalsterren.
Lees verder Saturnus is niet zo helder als Venus en Jupiter, maar vergelijkbaar met de helderste sterren aan de hemel. Als Saturnus vanaf de Aarde gezien niet te dicht bij de zon staat is hij gemakkelijk zichtbaar aan de hemel. Met een kleine telescoop kunnen niet alleen de ringen van Saturnus worden gezien, maar ook de grootste maan die om hem heen draait, Titan. Als Saturnus vanaf de Aarde gezien recht tegenover de zon staat komt hij aan de oostelijke hemel op, als de zon in het westen ondergaat, en gaat hij in het westen onder als de zon in het oosten opkomt. We noemen dat de oppositie van een planeet. Als Saturnus vanaf de Aarde gezien in de buurt van de zon staat of zich zelfs achter de zon bevindt spreken we van een conjunctie. Op dat moment is hij niet zichtbaar voor ons.
Baan en rotatie van de planeet om haar as:
Saturnus doet er bijna 29,5 jaar over om één keer om de zon te draaien. Zo lang duurt dus een jaar op Saturnus.
Lees verder
Deze gasreus heeft een snelle rotatie, niet zo snel als die van Jupiter, maar wel sneller dan die van de Aarde: 10h 14m aan de evenaar, 10h 41m op hogere breedtegraden. Als gevolg van deze snelle rotatie is Saturnus sterk afgeplat: het verschil tussen diameter tussen de polen en de evenaar bedraagt bijna 10% (120 536 km vs. 108 728 km). Gedurende de omwenteling om de zon kijken we vanaf de aarde gezien wisselend tegen de ringen van Saturnus aan. Soms kijken we precies tegen de zijkant aan en zijn ze niet zichtbaar, zoals augustus-september 2009 het geval was, op andere momenten staan de ringen meer open.
De ringen van Saturnus: Alle gasplaneten uit ons zonnestelsel vertonen een systeem van ringen, maar dat is pas op het einde van de 20e eeuw ontdekt.
Lees verder Het ringensysteem van Saturnus is verreweg het opvallendste en ook al veel eerder waargenomen, in de 16e eeuw door Galileï en Huygens. De ringen van Saturnus zijn een stelsel van talloze minieme, afzonderlijke ringen met smalle, lege afscheidingen tussen deze ringen. De ringen zijn gemiddeld slechts zo’n 20 meter dik en bestaan uit ijs en meteorietstofdeeltjes. De ijs en rotsblokken zijn van verschillende vorm en diameter, maar qua uiterlijke kenmerken lijken de ringen grote ronde platen. Het ringenstelsel van Saturnus wordt onderverdeeld in enkele ringen (zie de afbeelding): Alleen de A-, B- en C-ring zijn met de amateur-telescopen zichtbaar vanaf de aarde. De D- en E-ring werden respectievelijk in 1969 en 1967 vanaf aarde ontdekt. De F- en G- ringen werden op foto’s van de Voyager expedities waargenomen. De F-ring heeft een gevlochten structuur en wordt in stand gehouden door de herdermaantjes Prometheus en Pandora.
Ruimtevaart: Eind jaren 70 en begin jaren 80 zijn drie volgende onbemande NASA ruimtesondes in de buurt van Saturnus geweest:
Lees verder te weten Pioneer 11 (1 september 1979 langs Saturnus gevlogen), Voyager 1 (12 november 1980) en Voyager 2 (25 augustus 1981). In 1997 werd de ESA/NASA ruimtesonde Cassini-Huygens gelanceerd om Saturnus en de manen verder te onderzoeken. Na een reis van zes en een half jaar bereikte de Cassini ruimtesonde de planeet Saturnus op 1 juli 2004. Op 14 januari 2005 drong de sonde Huygens, die in december 2004 van Cassini werd losgemaakt, de atmosfeer rond Titan binnen. De sonde had zijn tocht door de dampkring en zijn landing doorstaan en kon gedurende korte tijd foto’s van de dampkring en landingsplaats na de aarde seinen. Ook Cassini zelf bestudeerde vanaf 2005 het ringensysteem en de manen van Saturnus, Titan, Rhea, Hyperion, Tethys, Dione en Enceladus. De laatste bleek onverwacht een atmosfeer te hebben. Cassini is nu (februari 2014) nog steeds actief.
De manen van de planeet: De planeet Saturnus heeft in elk geval minimaal 62 manen. Het is moeilijk om een scheiding te maken tussen een kleine maan en een groot brok van de ringen.
Lees verder Eind 2004 waren er 35 natuurlijke manen en maantjes bekend, waarvan er 30 een definitieve naam hadden gekregen. Vier manen hebben een doorsnede tussen 1050 en 1530 km. Titan is met een doorsnede van 5150 km het grootst en die is daarmee duidelijk groter dan onze eigen Maan. Titan is ook veel groter dan de dwergplaneet Pluto en zelfs iets groter dan de kleinste echte planeet uit ons zonnestelsel: Mercurius. Titan bezit bovendien een atmosfeer. De meeste maantjes bestaan uit ijs en steen. De zesde maan van Saturnus – Enceladus – is een heel bijzondere. Met de ruimtesonde Cassini zijn hierop geisers van waterdamp gevonden (zie afbeelding). In de zuidpoolregio van Enceladus zijn heel weinig inslagkraters te zien. Deze twee ontdekkingen bewijzen dat de maan geologisch actief is. Enceladus is een van de slechts drie hemellichamen buiten de planetoïdengordel waarop actieve uitbarstingen zijn geobserveerd (samen met de manen Io en Triton). Onderzoek naar de geisers op Enceladus heeft aangetoond dat er zich mogelijk een vloeibare oceaan bevindt diep onder het bevroren oppervlak. Dit is wellicht het eerste bewijs van natuurlijk voorkomend vloeibaar water buiten de aarde, wat deze maan een interessant doelwit maakt voor de astrobiologie. De geisers zijn tevens de waarschijnlijke bron van het materiaal in de E-ring van Saturnus.
De kunstenares en haar beeld: Beeldend Kunstenaar Jolanda Riedijk (Maassluis 1958):
“Ik heb Saturnus afgebeeld op het moment dat hij een steen wil gaan verorberen. De steen is, in plaats van zijn zoon Jupiter, in zijn hand gelegd door zijn vrouw Rhea. Zij wilde zo voorkomen dat hij Jupiter zou verslinden”.
Lees verder “Al eerder had hij zijn andere vijf kinderen opgegeten uit angst voor de overname van zijn heerschappij. Jupiter werd zo gespaard en nam na een Titanenstrijd de heerschappij van Saturnus over. U ziet twee ringen om Saturnus met de Cassinischeiding waarin het maantje Mimas draait. Aan de linkerzijde zijn ook twee maantjes Pandora en Prometheus afgebeeld, die de banen in evenwicht houden. Saturnus is uitgesneden uit cortenstaal, een mooi materiaal wat door zijn beschermende roestlaag een natuurlijke uitstraling heeft en zo prachtig past in de omgeving van het bos. Een mens heeft zijn leven lang ontmoetingen met mensen die allen hun eigen verhaal vertellen, ik maak daar mijn eigen beelden mee. Veel verhalen uit het verleden keren terug in het heden, steeds opnieuw zijn zij actueel en een onuitputtelijke bron van inspiratie”
Ontmoetingen, verhalen, mythe en sagen hebben haar altijd geboeid. Haar beelden zijn figuratief, maar zijn nooit de perfecte weergave van de werkelijkheid. Zij hebben vaak een primitief karakter of hebben extreme vormen, maar zijn altijd herkenbaar. Stuk voor stuk tonen zij hun kwetsbaarheid met een sterk dramatisch component.
Na een periode van keramiek, steen en hout werkt zij de laatste tijd veelal in brons. In brons ontdekte zij ongekende mogelijkheden. Het eeuwenoude proces van het vervaardigen van brons en het ambachtelijke werk daaromheen, zette haar ertoe om haar eigen mallen te vervaardigen, zodat haar werken, buiten het gietwerk, volledig van eigen hand zijn.
Verdere informatie: Jolanda Riedijk, Lekdijk 203, 2957CH Nieuw-Lekkerland, tel. 0184 – 683808,
www.jolanda-riedijk-art.com Mythologie: Saturnus is vernoemd naar de Romeinse god van de landbouw en het uitgezaaide graan. Hij wordt ook wel Kronos genoemd, God van de tijd, de zoon van Rhea en Saturnus, vader van Jupiter, Neptunus en Pluto. Hij werd ook wel als een onderwereldgodheid beschouwd.
Lees verder Hij was bang dat zijn kinderen hem van de troon zouden stoten en at ze daarom op. Zijn vrouw Rhea (de zus van Kronos (Cronus)), kon zijn zoon Jupiter echter verbergen, die eenmaal opgegroeid zijn vader versloeg en zijn broers bevrijdde. Kronos was volgens die mythologie de zoon van de hemel- en oergod Ouranos (Uranus). Evenals de planeet Saturnus is de Zaterdag (Samedi – Saturni dies = dag van Saturnus) naar deze god vernoemd.